-Door Diederik de Rooy, psychiater LUMC-
Het onderwijsblok Vraagstukken Psychisch Functioneren voor tweedejaars geneeskundestudenten in Leiden is in volle gang. In een serie blogs legt psychiater en blokcoördinator Diederik de Rooy onderwerpen uit het blok verder uit.
Afweermechanismen en persoonlijkheidsstoornissen
Weet je nog dat het aan het begin van het blok over afweermechanismen ging? Rationaliseren, projectie, overdekken door het tegendeel en nog veel meer? Juist bij persoonlijkheidsproblematiek spelen afweermechanismen een grote rol. Het is een beetje als een cirkel die rond komt. Mocht het toch al wat zijn weggezakt, dan adviseer ik je voor het thema Persoonlijkheidsstoornissen (en natuurlijk ook voor het tentamen!) je kennis over afweermechanismen nog even op te frissen.
Clusters
Wie naar het college is geweest, weet waarschijnlijk dat je persoonlijkheidsstoornissen kan onderverdelen in drie clusters: A, B en C. Bij cluster A (schizotypisch, schizoïde, paranoïde) staan teruggetrokkenheid, vreemde overtuigingen en achterdocht op de voorgrond. Opvallende afweermechanismen zoals splitsen, idealiseren en devalueren, spelen niet direct.
Hoe anders is dat voor de stoornissen in cluster B (zoals de borderline, de narcistische en de antisociale persoonlijkheidsstoornis)? Voor deze stoornissen zijn bepaalde afweermechanismen kenmerkend. Zo zien we dat patiënten met een narcistische en antisociale persoonlijkheidsstoornis opvallend veel externaliseren (de oorzaak van een probleem ligt nooit bij henzelf!), en anderen devalueren. Bij de borderline persoonlijkheidsstoornis zie we vaak dat patiënten enerzijds anderen idealiseren, maar anderen ook weer heel gemakkelijk devalueren. Ook zien we vaak een patroon van extreem zwart-wit denken, met name ook in interpersoonlijke relaties (splitsen). Door hun gedrag roepen deze patiënten vaak een sterke reactie bij hulpverleners op (tegenoverdracht). Voor die hulpverleners is het van belang dat het gedrag van deze patiënten doorgaans niet voortkomt uit kwaadwillendheid, maar uit onmacht. Overleg met collega’s en intervisie zijn belangrijk om hier op een professionele manier mee om te kunnen gaan.
Stoornissen in cluster C (de dwangmatige, afhankelijke en vermijdende persoonlijkheidsstoornis) gaan ook vaak gepaard met opvallende afweermechanismen. Maar waar patiënten in cluster B vaak duidelijk laten blijken wat hen dwars zit, spelen vermijding en ontkenning bij de patiënten in cluster C juist een grote rol. Zo kunnen deze patiënten enorm boos op iemand zijn, maar ondertussen tegen heel vriendelijk zijn, en de boosheid voor anderen én voor henzelf ontkennen, of overdekken door het tegendeel. Aan een psychotherapeut de schone taak om dit bloot te leggen.
Niet per definitie pathologisch
Voor alle duidelijkheid: ook bij psychisch volledig gezonde personen kunnen allerlei afweermechanismen voorkomen, afweermechanismen (ook onrijpe) zijn dus niet per definitie pathologisch. En ook bij andere stoornissen dan persoonlijkheidsstoornissen, zoals bij depressies, kunnen patiënten vanuit hun onmacht een onrijpe afweer laten zien. Maar, het aller duidelijkst komen de verschillende afweermechanismen toch wel naar voren bij de persoonlijkheidsstoornissen.
